Zo genaamd

Grapjes maken over namen wordt niet als beleefd gezien. Maar sommigen maken het er zelf naar. Ik bedoel, als je Visser heet en je gaat in de visch(met sch)handel, dan vraag je er om.

Het zelfde geldt voor lieden die boomstammen wensen te vervoeren en Boomsma heten.

Wanneer je aan genealogie doet, ontwikkel je haast automatisch een belangstelling voor achternamen. Waar komt een naam vandaan, de betekenis en ook de streekgebondenheid van bepaalde namen. Een voorbeeld van de laatste categorie die mij zo maar te binnen schiet, zijn de namen Pronk, Spaans en Toet. Veel Scheveningser kan je ze niet krijgen. Dat wil niet zeggen dat ze elders niet voorkomen. Misschien moet je een paar generaties teruggaan om tot de ontdekking te komen dat voorouders inderdaad daar vandaan komen. Maar soms word je wel eens op het verkeerde been gezet. Namen die eindigen op -sma, -stra en -ga hebben geheid Friese wortels. Zo zag ik laatst de naam Odinga, een echte Friese naam, dacht ik. Hieronder daarvan een voorbeeld uit WieWasWie.

Maar recent las ik een artikeltje dat toch de nodige vraagtekens opriep.

NRC 18-3-2013

Is er ooit een Fries in Oost Afrika actief geweest? Of is het gewoon een naam die ook in Kenia voorkomt? Je zegt het maar.
Zo is er nog een Fries aandoende naam: Benzema.

Maar ja, schijn bedriegt wel eens. De voetbalminnende lezers zullen weten dat er een Benzema bij Real Madrid voetbalt.

Maar hoe Fries (of Noord-Hollands) zo'n naam ook mag klinken, deze Benzema is Fransman met Algerijnse roots. Dus ook in Noord-Afrika komen die namen voor.
Wanneer je aan de politie een verkeerde naam opgeeft, dan loop je een goede kans op vervelende gevolgen. Maar als je een voorbehoedmiddel koopt met de naam Next Generation Condom, dan moet je niet klagen over eventuele consequenties. Maar Bill en Melinda Gates vinden dat kennelijk wel een goede naam voor een preservatief.

NRC 27-3-2013

Ik zal Bill een mailtje sturen dat ie er beter Not the Next Generation Condom van kan maken.

Ziende blind

'Ziende blind zijn' betekent zoveel als iets willens en wetens niet willen begrijpen. Maar er zijn ook mensen die een woord niet als zodanig herkennen en er dan dus ook geen betekenis aan kunnen geven. Dat is een afwijking in het hersengebied waar woorden tot begrippen worden omgevormd. Het zal niet verbazen dat daar het nodige onderzoek naar gedaan wordt. Eén van die onderzoeken had tot doel uit te vinden of wij een woord als één geheel zien of als een aantal individuele letters. Het hersengebied, waar dat woordvormingsproces plaats vindt, zit in onze linker hersenhelft, vlak achter het oor. Op een MRI-scan aangesloten proefpersonen krijgen dan een aantal 'gewone' woorden voorgeschoteld en daarnaast 'woorden' waarin één of meer letters op een afwijkende plaats zijn gezet. Het lezen van beide zaken veroorzaakt een zekere, maar van elkaar afwijkende, activiteit in de hersenen. En dat kan je dan weer zichtbaar maken, zie onderstaand plaatje. 

Het bedoelde hersendeel zie je op de 'hairlines'

Het voert wat te ver om daar hier gedetailleerd op in te gaan. Dat gaat me trouwens ook ver boven de pet. Maar het is wel aardig om hier zulke testwoorden te laten zien. 

Vlgones een oznrdeeok op een Eglnese uvinretsiet

mkaat het neit uit in wlkee vloogdre de ltteers in

een wrood saatn, het einge dat biegnaijrk is, is dat

de eretse en de ltaatse ltteer op de jiutse patals saatn.

Naar het schijnt kan meer dan de helft van de mensen dit zonder al te veel moeite vlotjes lezen. Ook is gewone tekst, waarvan sommige letters door op die letters gelijkende cijfers worden vervangen, nog redelijk leesbaar.

D3 r357 v4n d3 l3773r5 m0g3n w1ll3k3ur1g g3pl44757

 w0rd3n 3n j3 kun7 v3rv0lg3n5 g3w00n l323n w47 3r 57447,

Maar wanneer je de letters van al verhaspelde woorden nu ook nog eens deels gaat vervangen door cijfers, dan wordt het toch wel wat lastiger, maar niet onmogelijk.

0dm47 w3 n317 3kl3 l7733r 0p 2c1h

 l233n m44r h37 wr00d 4l5 gh333l.

Afijn, naar men zegt hebben deze testjes ook nog de aangename bijwerking dat ze alzheimer buiten de deur houden. Maar dan moet je er, denk ik, wel de hele dag mee bezig zijn. En wat je daar dan weer van kunt krijgen...

Met dnak aan vneird en cllegoa Tim Hmiasta voor het arieanekn van dit orednerwp.

P.S. Voor degenen die nog even willen controleren of ze de verhaspelde teksten juist gelezen hebben, hieronder de "vertaling". De basistekst komt van deze site.

Volgens een onderzoek op een Engelse universiteit

maakt het niet uit in welke volgorde de letters in

een woord staan, het enige dat belangrijk is, is dat

de eerste en de laatste letter op de juiste plaats staan.

De rest van de letters mogen willekeurig geplaatst

worden en je kunt vervolgens gewoon lezen wat er staat,

omdat we niet elke letter op zich

lezen maar het woord als geheel.

Fotoverantwoording:

paarden met oogkleppen

de MRI-scan

Bom

Het woord 'bom' lijkt weer aan een opmars bezig te zijn. We hebben het jarenlang moeten doen met de door tompoesianen de aktualiteit ingeduwde 'bommelding'. Maar rond de eeuwwisseling luidde het bommetje van Peer Mascini en de Melkunie een nieuw tijdperk in (het had zelfs een heus NK Bommetje in Stadskanaal tot gevolg).
In december 2001 meende iemand een AA-vliegtuig tussen Parijs en Miami te moeten opblazen met behulp van een in zijn schoen verstopte bom. Dankzij alerte medepassagiers is het hem niet gelukt maar de schoenbom was geboren. 

Uit: NRC 31-1-2003

Wat een bermbom is hebben militairen in Afghanistan tot hun schade (en erger!) moeten ervaren. Ook de autobom doet het in meer dan één opzicht erg goed. Maar ook in die kringen is er standsverschil. Wanneer je geen auto tot je beschikking hebt, dan moet je een goedkoper vervoermiddel gebruiken: de fiets.

Bron: nrc.nl 24-6-2011 

Het soort klapband dat je niet wilt meemaken. 
Maar ook buiten de explosieve betekenis van het woord 'bom' is er kennelijk behoefte het te gebruiken voor omstandigheden die enige nadruk behoeven. De politie introduceerde een tijdje terug het woord 'sms-bom'. Dat moest dan aangeven dat er veel berichtjes tegelijkertijd naar bepaalde mobiele telefoons werden verstuurd.

Uit: NRC 2-2-2013

Op een dergelijke manier mensen informeren, dat was nieuw maar waarom in het volgende geval het woord 'stortbui' niet meer voldoet, is mij een raadsel. Het moet nu een 'regenbom'  zijn die ook nog eens niet doorgaat.

Bron: 538.nl

Als laatste een wel erg rigoreus geval van vasectomie. Gegarandeerd effectief, de onderbroekbom die ook een geheel nieuwe dimensie toevoegt aan het Twentse volksvermaak 'klootschieten'.

Uit: NRC 14-5-2013

Cryptogrammatica

Scrypto NRC 4-5-13

Dit is een poging om mensen, die helemaal niets op hebben met cryptogrammen, te overtuigen het toch eens te proberen. Waarom? Als ik zo in mijn omgeving kijk, zijn er maar weinig mensen die enthousiast reageren op de vraag of ze dat wel eens doen, cryptogrammen oplossen. Velen trekken er zo'n gezicht bij alsof het voor hen niet is weggelegd. Een kruiswoordraadsel oplossen oké, maar een cryptogram, daar beginnen ze niet aan. Maar, zoals een Engels spreekwoord luidt: the proof of the pudding is in the eating ofwel je moet het geprobeerd hebben om het te waarderen.

'Crypto' betekent 'geheim' of 'verborgen'. Dat klinkt nogal schatgraverig maar dat is het niet. Wel vergt het een laterale manier van denken. De uitdrukking 'lateraal' is bekend uit het voetbal: de laterale pass. Dat is een pass over de hele breedte van het veld, eentje die dus niet recht op het doel afgaat. En dat is lateraal denken ook, indirect en creatief. Edward de Bono, een Maltese arts, is de bedenker van het begrip maar het voert te ver hier zijn levensloop te belichten. Klik desgewenst op zijn naam en dan nu terug naar het cryptogram. 

De opgaven uit zo'n puzzel zijn dus "raadselachtig" en vaak van een wat merkwaardige strekking. Er zit ergens een dubbele bodem, een tweede betekenis of een andere interpretatie van hetgeen als opgave gegeven wordt. En over die opgave gesproken, de weergave daarvan ziet er iets anders uit dan een gewone puzzelopgave. Het verschil is dat tussen haakjes het aantal letters wordt toegevoegd bv. 'praten in het bos (5)'*. Wanneer de oplossing geen woord is maar een uitdrukking die uit meer woorden bestaat, dan wordt dat weergegeven als bv. 'het gevolg van een dranger is niet acceptabel (3+4+2+4+5)'**. Ook is de opgave vaak wat meer beschrijvend dan in een kruiswoordraadsel bv. 'bodyguard in een meubelzaak (10)'***.

De formulering van de opgave is uiterst belangrijk. Veelal is er wel uit op te maken of de oplossing een werkwoord, een zelfstandig of een bijvoeglijk naamwoord is of bevat. Is de opgave in de tegenwoordige tijd, dan zal de oplossing dat (schijnbaar) ook zijn. Ook is het ongebruikelijk dat delen van de oplossing in de opgave genoemd worden.

Het klinkt misschien vreemd maar je gaat wennen aan bepaalde cryptogrammen. Dat zal wel komen doordat de maker er van er een bepaalde manier van denken op na houdt. Zo heeft elk crypto zijn eigen aanhangers. Bekende zijn de Volkskrant- en NRC-cryptogrammen. De laatste heeft zelfs een eigen naam: Scrypto. Sinds 1987 worden ze gemaakt door J.J. Steenhuis en lang daarvoor door NRC-journalist Henk Scheltus. Van hem komt ook de toegevoegde S.

Voor de beginnende puzzelaar is het oplossen van een cryptogram een hele toer. Maar ik kan je verzekeren dat het bedenken en het in elkaar zetten van zo'n puzzel, zonder dat er al te veel vakjes zwart gemaakt moeten worden, waarschijnlijk een nog grotere opgave is. 
Om een idee te krijgen of het je aanspreekt, zou ik zeggen, probeer de drie van sterretjes (**) voorziene opgaven in bovenstaande tekst eens op te lossen. Kijk er eens goed naar, waar zit de dubbele bodem, bekijk eens een gedeelte van de opgave, heeft een woord een dubbele betekenis. 
De oplossing staat hieronder (doʞ u,z do uǝ uǝɹoʌǝʇsɹǝʇɥɔɐ) maar ik zou er nog even niet naar kijken. Want als je 'm zelf vindt, dat zul je met me eens zijn, dan is de oplossing heel erg voor de hand liggend.

Verborgen op een Engelse 
berg (3+6)

* uǝɯoq
** ʇɥɔıp ɹnǝp ǝp ʇǝop ʇɐp
*** ʇsɐʞuǝɹǝןʞ

Onder woorden brengen

Je zal maar journalist zijn, een stukje zitten schrijven (nou ja, schrijven..., wie doet dat nog?) en de behoefte krijgen om een bepaald begrip in een enkel woord te vatten. Wat doe je dan? Dan maak je dat woord gewoon, toch? En als het een succes is, dan beklijft zo'n woord. Het is "jouw" woord geworden. En met de hedendaagse zoekmogelijkheden in allerlei digitale bestanden, is jaren later nog te traceren dat jíj degene was die dat woord als eerste gebruikte. Een legendarisch voorbeeld daarvan is het fraaie woord epibreren. De veronderstelde maker en onmiskenbaar eerste publieke gebruiker in 1954, was Paroolcolumnist Simon Carmiggelt, schrijver van de Kronkels. De humor is natuurlijk dat het haast letterlijk niets betekent maar dat zelfs daarvan een definitie is. 
Maar het nieuwe woorden maken komt meer voor dan je denkt. Zo'n nieuw woord heeft ook een naam, het is een neologisme. Het zullen niet allemaal blijvertjes zijn, reden te meer om er hier een paar voor het voetlicht te brengen. Omdat j.l. dinsdag Willem-Alexander als koning is ingehuldigd, eentje die hij tijdens een recent interview bezigde: de protocolfetisjist.

protocolfetisjist (NRC 18-4-2013)

Ik zou dat willen omschrijven als 'een hijgerige aanhanger van decorum'. Ben benieuwd of deze de van Dale haalt.

overspeelde (NRC 19-3-2013)

Wanneer je na een voetbalwedstrijd met 9-0 naar huis wordt gestuurd, dan ben je overspeeld. Dat het naast andere gebruikelijke betekenissen ook betrekking heeft op de man waarvan de vrouw er een minnaar op na houdt, dat wist ik niet. De echtgenoot is dan overspeeld. Het heeft natuurlijk duidelijk met overspel te maken. We zullen het er maar op houden dat de vrouw in dit geval een uitwedstrijd gespeeld heeft.

Ja mensen, je zal er maar mee zitten: bikinistress. Het moet wel iets zijn waaraan alleen dames kunnen lijden. Als ik het allemaal goed begrijp dan komt deze vorm van druk slechts voor tijdens het nakende strandseizoen. Wanneer dames zich met goed fatsoen, vinden ze zelf, niet meer in een bikini kunnen tonen maar dat wel willen, dan ontwikkelt zich deze psychische spanning vanzelf. Het uit zich voornamelijk in het bijzijn van vriendinnen tijdens het nuttigen van een gebakje: "Ik moet nodig weer es wat afvallen!"
Dat je met sommige nieuwe woorden ook advocaten achter je aan kunt krijgen, bewijst het onderstaande stukje.

ongooglebaar (NRC 28-3-2013)

Typisch een geval van een eigennaam die tot soortnaam is geworden: googelen. Maar bij Google denken ze dat ze zelfs een levende taal kunnen manipuleren! Dus mensen, als je iets, waarmee dan ook, niet kunt vinden, dan is het het ongooglebaar. En als je het toch gevonden hebt, uit de hoge hoed getoverd dus, dan ben je een googelaar.

O ja, nog één vraag. Wanneer houdt een neologisme op een neologisme te zijn? Als het in een woordenboek is opgenomen? Of is het al voldoende wanneer het in boekjes verschijnt zoals het hiernaast getoonde van Wim Daniëls? Ik houd het maar op het eerste. Overigens is genoemde Wim mede-opsteller van het Witte Boekje, het alternatief voor het Groene Boekje. En in dat Witte Boekje staat epibreren gewoon genoemd, in de van Dale niet en in het Groene Boekje al evenmin. Indachtig Simon Carmiggelt zullen we dat dan maar tot een kronkel van de samenstellers bestempelen.